वनरक्षकाची कर्तव्ये - Duties of Forest Guard

 वनरक्षकाची कर्तव्ये (Duties of Forest Guard)

वनरक्षक हा वनसंरक्षण यंत्रणेतील गावपातळीवरील महत्त्वाचा अधिकारी असतो. त्याचे मुख्य कार्य म्हणजे नियत क्षेत्रातील वनाचे रक्षण, संवर्धन आणि कायद्याची अंमलबजावणी करणे. खालीलप्रमाणे त्याच्या प्रमुख जबाबदाऱ्या निश्चित करण्यात आल्या आहेत —

-----------

वाचावे : वन जमिनीवरील अतिक्रमनाच्या नोंदी घेणे बाबत परिपत्रक 

--------

१. वन संरक्षण व गस्त कार्य

नियतक्षेत्रातील वनक्षेत्रात नियमित गस्त घालून वनाचे रक्षण करणे.

वनहद्दीवरील खुणा, सीमारेषा, खांब इत्यादींची स्थिती तपासून आवश्यक दुरुस्ती करणे.

गावकऱ्यांकडून वनहक्क व सवलतींचा गैरवापर होणार नाही याची दक्षता घेणे.

---------

वाचावे : नामंजूर वन हक्क दाव्यातील अतिक्रमण हटवून वनक्षेत्र ताब्यात घेणे बाबत 

---------

२. अवैध वृक्षतोड व गुरेचराई नियंत्रण

नियतक्षेत्रात वारंवार फिरती करून अवैध वृक्षतोडीस आळा घालणे.

राखीव किंवा बंद भागात चोरटी गुरेचराई होणार नाही यासाठी जनावर मालकांना ताकीद देणे.

मुद्दाम गुरे चराई झाल्यास गुरांचा कोंडवाडा करणे.

खुल्या क्षेत्रातील गुरेचराई शुल्क भरले गेले आहे याची खात्री करणे.

---------

वाचावे : वन संवर्धन सुधारित नियम 2025

-----------

३. वनवणवा प्रतिबंध व नियंत्रण

वणवा लागण्याच्या हंगामात वारंवार फायर स्टेशन व संवेदनशील भागांची पाहणी करणे. Fire Season 

मार्गदर्शक सूचनांनुसार जाळरेषा (Fire Line) सुस्थितीत ठेवणे.

गावकऱ्यांच्या मदतीने आग विझविण्याची तत्काळ कारवाई करणे.

फॉरेस्ट सर्वे ऑफ इंडिया कडून आगीसंबंधी मिळणाऱ्या माहितीवर त्वरीत प्रतिसाद देणे.

-------

वाचावे : वनरक्षक व वनपाल यांच्या कायम प्रवास भत्त्यात वाढ करण्याबाबत शासनास प्रस्ताव सादर 

---------

४. अवैध शिकार, मासेमारी व वनउत्पादन वाहतूक नियंत्रण

राखीव वनात अवैध शिकार, मासेमारी किंवा अन्य बेकायदेशीर क्रिया शोधून काढणे व अहवाल सादर करणे.

वन कायद्याचे उल्लंघन करून होणारी बेकायदेशीर वनउत्पादन वहातूक रोखणे.

प्रवाहाबरोबर वाहून आलेला किंवा पडलेला इमारती माल गोळा करणे.

-------

वाचावे : भारतीय वन कायदा सुधारणा 2013

--------

५. वनसंवर्धन व रोपवाटिका कामे

बी गोळा करणे, बी पेरणी, रोपवाटीका तयार करणे, रोपे लागवड करणे, कल्चरल ऑपरेशन्स पार पाडणे.

रोपवन किंवा रोपवाटिकेतील कुंपणांची किरकोळ देखभाल करणे.

आपल्या कार्यक्षेत्रातील रोपवनातील जिवंत रोपांची टक्केवारी वर्षातून दोन वेळा मोजणे.

यासाठी शासननिर्देशित ऍप (उदा. वनयुक्त शिवार) वापरणे.

---

६. लेखा व कार्यालयीन कामकाज

रेस्ट हाऊस आणि परिसर स्वच्छ, नीटनेटका ठेवणे व नुकसानीपासून जपणे.

वनगुन्हा आढळल्यास तात्काळ प्रथम अहवाल (First Offence Report) जारी करणे.

गुन्हेगारास शोधून वनपालांच्या समोर हजर करणे व चौकशीस मदत करणे.

विविध कामांसाठी उपलब्ध मोबाइल ऍप्सचा वापर करून ऑनलाईन माहिती वरिष्ठांना सादर करणे.

---

७. डिजिटल साधनांचा वापर

रोपांची मोजणी, गस्त, गुन्हे नोंद, वणवा आदींसाठी शासनाने विकसित केलेली सर्व ऍप्स वापरणे.

वेळोवेळी ऑनलाईन डेटा अद्ययावत करून वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना अहवाल सादर करणे.

-------------------- --- 

वनरक्षकाची भूमिका फक्त गस्त घालणेपुरती मर्यादित नाही, तर तो वनसंवर्धन, संरक्षण, गुन्हे तपासणी, वणवा नियंत्रण, आणि डिजिटल अहवाल व्यवस्थापन यांसाठीही तितकाच जबाबदार आहे. वनरक्षकाचे प्रामाणिक कार्य हेच जंगल आणि पर्यावरण संरक्षणाचे आधारस्तंभ आहे.

-------------------------

वनरक्षकाची कर्तव्ये – वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

1. वनरक्षक म्हणजे कोण?

वनरक्षक हा वन विभागातील तळागाळातील अधिकारी असून त्याचे मुख्य काम जंगलाचे रक्षण, संवर्धन आणि वन कायद्याची अंमलबजावणी करणे हे आहे.

---

2. वनरक्षकाची प्रमुख कर्तव्ये कोणती आहेत?

वनरक्षकाची प्रमुख कर्तव्ये म्हणजे वनक्षेत्रात गस्त घालणे, अवैध वृक्षतोड व शिकार रोखणे, वनवणवा नियंत्रणात ठेवणे, रोपवाटिका व्यवस्थापन करणे आणि वनगुन्हे नोंदविणे.

---

3. वनरक्षकाला कोणती प्रशासकीय जबाबदारी असते?

वनरक्षकाला लेखा व कार्यालयीन कामकाज, रेस्टहाऊस व परिसराची देखभाल, ऑनलाईन अहवाल सादर करणे आणि विविध सरकारी ऍप्सचा वापर करून माहिती व्यवस्थापन करणे या जबाबदाऱ्या असतात.

---

4. वनरक्षकाचे कामाचे क्षेत्र कोणते असते?

वनरक्षकाला ठरावीक “नियतक्षेत्र” (Beat) दिलेले असते. त्या भागातील सर्व वनक्षेत्र, प्राणी, वृक्षतोड, वणवा नियंत्रण आणि वनहद्द याची पूर्ण जबाबदारी त्याची असते.

---

5. वनरक्षक व वनपाल यांच्यात फरक काय आहे?

वनरक्षक हा तळागाळातील अधिकारी असून प्रत्यक्ष गस्त व अंमलबजावणी करतो, तर वनपाल (Forester) हा त्याचा वरिष्ठ अधिकारी असून मार्गदर्शन, तपासणी व अहवालाचे नियंत्रण ठेवतो.

---

6. वनरक्षकाला वणवा लागल्यास काय करावे लागते?

वणवा लागल्यास वनरक्षकाने त्वरित फायर स्टेशनला कळवून, गावकऱ्यांच्या मदतीने आग विझविण्याची कारवाई करावी आणि फॉरेस्ट सर्वे ऑफ इंडिया कडून मिळालेल्या माहितीवर कार्यवाही करावी.

---

7. वनरक्षक अवैध वृक्षतोड कशी थांबवतो?

वनरक्षक नियमित गस्त घालतो, संशयास्पद हालचालींवर लक्ष ठेवतो, गुन्हा आढळल्यास तत्काळ FIR (Forest Offence Report) नोंदवितो आणि संबंधितांना वनपालासमोर हजर करतो.

---

8. वनरक्षकाने कोणत्या मोबाइल ऍप्सचा वापर करावा लागतो?

वन विभागाने विकसित केलेल्या ऍप्स जसे “वनयुक्त शिवार”, Forest Fire Alert portal इत्यादींचा वापर गस्त, रोपांची मोजणी, आग नियंत्रण व डेटा रिपोर्टिंगसाठी करावा लागतो.

---

9. वनरक्षकाचा दिवस कसा व्यतीत होतो?

वनरक्षकाचा दिवस प्रामुख्याने जंगलात गस्त घालणे, वनक्षेत्रातील बदल नोंदविणे, गावकऱ्यांशी संवाद साधणे, आणि वणवा किंवा गुन्ह्यांवर कार्यवाही करण्यात जातो.

---

10. वनरक्षक होण्यासाठी कोणती पात्रता आवश्यक आहे?

वनरक्षक पदासाठी उमेदवाराने उच्च माध्यमिक शिक्षण (12 वी) उत्तीर्ण असणे आवश्यक असून, शारीरिक चाचणी आणि लेखी परीक्षेत यशस्वी होणे गरजेचे आहे.

---

11. वनरक्षकाने रोपवाटिकेतील कामांमध्ये काय भूमिका बजवावी?

तो बी पेरणी, रोप लागवड, कल्चरल ऑपरेशन्स, कुंपण दुरुस्ती आणि रोपांची जिवंत टक्केवारी मोजणे अशी कामे करतो.

---

12. वनरक्षकाचे काम पर्यावरणासाठी का महत्त्वाचे आहे?

वनरक्षक जंगलाचे संरक्षण करतो, ज्यामुळे जैवविविधता टिकते, हवामानातील समतोल राखला जातो आणि पर्यावरणीय शाश्वतता वाढते.