ताप उतरवणारी पॅरासिटामॉल गोळी अमेरिकेत साप मारण्यासाठी वापरली जाते – खरं पण आश्चर्यकारक सत्य

 गोळीचा वेगळा चेहरा: ताप कमी करणारी हीच गोळी अमेरिकेत साप मारते"

पॅरासिटामॉल म्हटलं की आपल्या मनात सर्वप्रथम ताप, डोकेदुखी किंवा अंगदुखीवर दिल्या जाणाऱ्या गोळीचेच चित्र उभे राहते. हीच गोळी आपल्या घराघरात सर्वात जास्त वापरली जाते. मात्र अमेरिकेत याच औषधाचा उपयोग एका पूर्णपणे वेगळ्या कारणासाठी केला जातो – सापांचा बंदोबस्त करण्यासाठी. हे ऐकून कुणालाही धक्का बसेल, पण ही गोष्ट खरी आहे. अमेरिकेच्या गुआम या बेटावर ब्राउन ट्री स्नेक ही परदेशी प्रजाती 1940 च्या दशकानंतर पोहोचली. जहाजे व विमानांद्वारे हे साप बेटावर आले आणि तिथे प्रचंड प्रमाणात वाढले. यामुळे स्थानिक पर्यावरणावर मोठा परिणाम झाला. अनेक दुर्मीळ पक्ष्यांच्या प्रजाती नामशेष होण्याच्या मार्गावर पोहोचल्या. घराघरात साप घुसल्यामुळे लोक त्रस्त झाले. हे साप वारंवार वीजवाहिन्यांवर चढून वीजपुरवठा खंडित करतात. उंदीर व पक्षी यांच्यावर उपजीविका करणाऱ्या या सापामुळे गुआमचे पर्यावरणीय संतुलन धोक्यात आले. गुआममध्ये स्थानिक पक्ष्यांची संख्या इतकी कमी झाली की काही प्रजाती कायमच्या नष्ट झाल्या. त्यामुळे साप नियंत्रण करणे ही अमेरिकन प्रशासनासाठी अत्यावश्यक बाब बनली.

-----------

हे वाचा : शिक्षणासाठी नाग साप पकडण्याची केंद्र सरकारची परवानगी 

-----------

संशोधकांनी शोधून काढले की पॅरासिटामॉल (acetaminophen) हा ब्राउन ट्री स्नेकसाठी प्राणघातक ठरतो. फक्त 80 मिग्रॅमचा छोटा डोस हा सापाच्या शरीरात गेल्यावर त्याला घातक ठरतो. यामुळे सापाच्या रक्तात methemoglobinemia वाढते आणि ऑक्सिजनचा पुरवठा बंद पडतो. परिणामी सापाचा मृत्यू होतो. अमेरिकेच्या Wildlife Services Department ने या माहितीचा उपयोग करून एक आगळावेगळा प्रयोग सुरू केला. या मोहिमेत पॅरासिटामॉलचा वापर कोंबडीच्या मांसात 80 मिग्रॅम पॅरासिटामॉल गोळी भरून केला जातो. हे मांस कागदी पट्ट्या व पॅराशूटसारख्या साधनांच्या मदतीने झाडांवरून हवेतून टाकले जाते. ब्राउन ट्री स्नेक पक्ष्यांवर उपजीविका करणारा असल्याने तो हे मांस खातो. माणसासाठी व इतर अनेक प्राण्यांसाठी हा डोस सुरक्षित असतो, पण सापासाठी तो प्राणघातक ठरतो. ही पद्धत मोठ्या प्रमाणावर वापरली गेली आणि तिचे सकारात्मक परिणाम दिसून आले.

-------

हे वाचा : Wildlife ( Protection) Rule 1995 in English 

---------

विविध वैज्ञानिक संशोधनांत या पद्धतीवर सखोल अभ्यास करण्यात आला आहे. Nature Scientific Reports (2020) नुसार, ब्राउन ट्री स्नेक पॅरासिटामॉल घेतल्यावर त्याला घातक विषबाधा होते. Journal of Wildlife Management (2021) मध्ये या हवाई प्रयोगाची परिणामकारकता तपासली गेली व ती प्रभावी ठरली. USDA (2016) च्या अहवालात या उपक्रमाला अमेरिकेच्या संरक्षण विभागाकडून पुरस्कारही मिळाला. Environmental Science & Technology (2002) मध्ये या पद्धतीचा इतर प्राणी, पर्यावरण व मानवी आरोग्यावर होणारा परिणाम तपासला गेला. यात ही पद्धत सुरक्षित असल्याचे नमूद केले गेले. तसेच ScienceDirect (2019) मधील अभ्यासात विविध साप प्रजातींवर acetaminophen चा परिणाम किती तीव्र आहे याचे स्पष्टीकरण करण्यात आले.

------- 

हे वाचा : महाराष्ट्र वन्यजीव नियम 2014

--------

ज्या गोळीचा आपण दैनंदिन वापर ताप कमी करण्यासाठी करतो, तीच गोळी अमेरिकेत साप संपवण्यासाठी हत्यार म्हणून वापरली जाते. साधी, स्वस्त आणि सहज उपलब्ध असलेली पॅरासिटामॉल एक प्रभावी वन्यजीव नियंत्रण साधन ठरते. हा प्रयोग जगभरात आश्चर्याचा विषय बनला आहे. पॅरासिटामॉलचा वापर ताप उतरवण्यासाठी सर्वत्र केला जातो, पण गुआम बेटावरील सापांच्या प्रादुर्भावामुळे अमेरिकन प्रशासनाने या औषधाचा वेगळा वापर केला. वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झालेला हा प्रयोग पर्यावरण वाचवण्यासाठी महत्वाचा ठरला आहे. माणसासाठी औषध ठरणारी ही गोळी निसर्गातील एका संकटावर उपाय ठरते – हे खरोखरच अनोखे आहे.

पॅरासिटामॉल आणि साप नियंत्रणाविषयी वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)"

प्र.१: पॅरासिटामॉल म्हणजे काय आणि साधारणतः कशासाठी वापरले जाते?

उ. पॅरासिटामॉल ही सर्वसामान्य औषधाची गोळी आहे जी ताप, डोकेदुखी, अंगदुखी किंवा सौम्य वेदना कमी करण्यासाठी वापरली जाते.

प्र.२: अमेरिकेत पॅरासिटामॉलचा वापर साप मारण्यासाठी का केला जातो?

उ. गुआम बेटावर ब्राउन ट्री स्नेक मोठ्या प्रमाणावर पसरले आहेत आणि स्थानिक पर्यावरण व पक्ष्यांना धोका निर्माण झाला आहे. संशोधकांनी शोधले की 80 मिग्रॅम पॅरासिटामॉल सापासाठी प्राणघातक ठरतो, म्हणून त्याचा वापर साप नियंत्रणासाठी केला जातो.

प्र.३: पॅरासिटामॉल सापांना कसा दिला जातो?

उ. पॅरासिटामॉल गोळ्या कोंबडीच्या मांसात भरून, कागदी पट्ट्यांच्या साहाय्याने झाडांवरून हवेतून सोडल्या जातात. ब्राउन ट्री स्नेक हे मांस खातात आणि त्यांना विषबाधा होते.

प्र.४: पॅरासिटामॉल माणसांसाठी सुरक्षित आहे का?

उ. होय, साधारण डोसमध्ये पॅरासिटामॉल माणसांसाठी सुरक्षित मानले जाते. मात्र जास्त प्रमाणात घेतल्यास यकृतावर वाईट परिणाम होऊ शकतो. गुआममध्ये वापरल्या जाणाऱ्या 80 मिग्रॅमच्या गोळ्या माणसासाठी धोकादायक नाहीत.

प्र.५: हा प्रयोग किती यशस्वी ठरला आहे?

उ. USDA व Wildlife Services च्या अहवालानुसार पॅरासिटामॉल बaits वापरल्यामुळे गुआम बेटावरील ब्राउन ट्री स्नेकची संख्या मोठ्या प्रमाणात कमी झाली आहे आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी हा प्रभावी उपाय ठरला आहे.