पैनगंगा अभयारण्यास स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्पाचा दर्जा मिळणार ?
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्याचा इतिहास:
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्याची स्थापना आणि भूगोलिक स्थान:
पैनगंगा अभयारण्याची स्थापना 1 जानेवारी 1996 रोजी करण्यात आली. हे अभयारण्य महाराष्ट्रातील यवतमाळ जिल्ह्याच्या उमरखेड तालुक्यात आहे. हे विदर्भ आणि मराठवाडा यांच्या सीमेवर वसलेले असून नांदेड जिल्ह्याच्या सीमेलगत आहे. यामुळेच याचे पर्यावरणीय आणि भौगोलिक दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व आहे.
---
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्याचे नामकरण:
अभयारण्याला "पैनगंगा" हे नाव याच्या मुख्य नदी — पैनगंगा नदीवरून देण्यात आले आहे. पैनगंगा नदी ही महाराष्ट्रातील एक प्रमुख नदी आहे, जी यवतमाळ आणि नांदेड जिल्ह्यांच्या सीमेवरून वाहते. या नदीच्या दोन्ही बाजूला पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्य आहे. हे अभयारण्य तीन बाजूंनी पाण्याने वेढलेले आहे आणि महाराष्ट्रातील एकमेव अभयारण्य आहे जे तीन बाजूंनी पाण्याने वेढलेले आहे. या परिसराला जलस्रोत आणि जैवविविधतेची पोषणदेणारी जीवनरेखा आहे.
पैनगंगा नदीचे उगमस्थान
पैनगंगा नदीचे उगमस्थान अजंठा पर्वत रंगातील दक्षिण-पश्चिम बुलढाणा शहरात आहे.ती वर्धा नदीची मुख्य उपनदी म्हणून सुद्धा मान्यता पावली आहे. नदी तळ खूप खोल असून तिचा मार्ग बराच नागमोडी स्वरूपाचा आहे पैनगंगा आपल्या संपूर्ण नागमोडी मार्गामुळे यवतमाळ जिल्ह्याची दक्षिण सीमारेषा तयार करते. पूस, अ-हा, अडान, वाघाडी व कुंज ह्या पैनगंगेच्या यवतमाळ जिल्ह्यातील महत्वाच्या उपनद्या होत.
पैनगंगा अभयारण्य स्थापन करण्यामागचा मुख्य उद्देश म्हणजे:
विदर्भातील वाघ आणि इतर वन्य प्राण्यांचे संरक्षण
जैवविविधतेचे संवर्धन
नैसर्गिक अधिवासाचे रक्षण
शास्त्रीय संशोधन व पर्यावरण शिक्षणासाठी अनुकूल आधार तयार करणे
---
पैनगंगा अभयारण्याची जैवविविधता:
पैनगंगा अभयारण्यात पुढील प्राणी आणि पक्षी आढळतात:
सस्तन प्राणी: वाघ, बिबट, कोल्हा, रानडुक्कर, नीलगाय, सांबर, चौसिंगा, साळींदर, माकड, रानमांजर
सरीसृप: सापांचे विविध प्रकार, घोरपड
पक्षी: पावसाळी व स्थलांतरित पक्ष्यांचे अनेक प्रकार
वनस्पती: सागवान, धावडा, तेंदू, मोह, चारोळी, कळंब, बाभळी, हिवर, बेल, अंजन इ.
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्य पेंच व्याघ्र प्रकल्पाचा हिस्सा
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्याचा समावेश पेंच व्याघ्र प्रकल्पाच्या बफर झोनमध्ये वर्ष 2006 मध्ये, भारत सरकारच्या "Project Tiger" योजनेअंतर्गत पेंच व्याघ्र प्रकल्पाचा विस्तार करण्यात आला होता.यावेळी पैनगंगा अभयारण्याचे जंगल हे पेंच व्याघ्र प्रकल्पाच्या बफर क्षेत्रामध्ये समाविष्ट करण्यात आले.
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्य पेंच व्याघ्र प्रकल्पात समावेश करण्याचा उद्देश
वाघांसाठी अधिक मोठे व सुरक्षित अधिवास उपलब्ध करून देणे
विविध वन्यप्राणी व जैवविविधतेचे समृद्ध रक्षण
वनजमिनींचे एकात्मिक व्यवस्थापन करणे
पैनगंगा अभयारण्याला स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प (Tiger Reserve) घोषित करण्याची गरज ही अनेक कारणांवर आधारित आहे. खाली सविस्तर कारणे दिली आहेत:
---
🔶 1. वाघ संरक्षणासाठी अधिक प्रभावी व्यवस्थापन
सध्या पैनगंगा अभयारण्य पेंच व्याघ्र प्रकल्पाच्या बफर झोनमध्ये येत असल्याने त्याचे व्यवस्थापन स्वतंत्र नसते.
स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प घोषित केल्यास या क्षेत्रासाठी स्वतंत्र प्रशासन, कर्मचारी आणि निधी मिळतो.
परिणामी वाघांच्या हालचाली, संख्येची नोंद, त्यांच्या अधिवासाचे संरक्षण अधिक प्रभावीपणे करता येते.
---
🔶 2. जैवविविधतेचे संवर्धन
पैनगंगा परिसरात 150+ प्राणी प्रजाती, 70+ पक्षी प्रजाती, वानस्पतिक विविधता आढळते.
ही जैवविविधता केवळ बफर क्षेत्र म्हणून मर्यादित ठेवणे हा अन्याय ठरतो.
स्वतंत्र प्रकल्पामुळे संवेदनशील प्रजातींचे संवर्धन, संशोधन, आणि पुनरुत्पादन कार्यक्रम शक्य होतो.
---
🔶 3. भौगोलिकदृष्ट्या वेगळी ओळख
पैनगंगा हे विदर्भ-मराठवाडा सीमेवरील जंगल आहे जे भौगोलिकदृष्ट्या पेंच पासून खूप दूर आहे.
त्यामुळे एकाच व्यवस्थापनाखाली ठेवणे अव्यवहार्य होते.
स्वतंत्र प्रकल्पामुळे स्थानिक गरजांनुसार संरक्षण योजना तयार करता येतात.
---
🔶 4. पर्यटन आणि स्थानिक विकास
स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प झाल्यास इको-टुरिझमला चालना मिळते.
त्यामुळे स्थानिकांना रोजगाराच्या संधी, छोटे उद्योग, गाइड सेवा, हॉटेल व्यवसाय सुरू करण्याची संधी मिळते.
यामुळे ग्रामीण विकास व वन्यजीव संवर्धन एकत्रित साध्य होते.
---
🔶 5. स्वतंत्र निधी आणि केंद्र सरकारची मदत
भारत सरकारच्या National Tiger Conservation Authority (NTCA) कडून व्याघ्र प्रकल्पांना खास निधी मिळतो.
पेंचच्या बफरमध्ये राहून पैनगंगा त्याचा पूर्ण लाभ घेऊ शकत नाही.
स्वतंत्र प्रकल्प झाल्यास सर्व आवश्यक सुविधा व पायाभूत सोयीसुविधा उभारणीसाठी निधी मिळू शकतो.
---
🔶 6. वनगुन्हे आणि अतिक्रमण रोखणे
अभयारण्यात अवैध शिकार, झाडतोड, अतिक्रमण यासारख्या समस्या वाढत आहेत.
स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प झाल्यास संरक्षणासाठी विशेष पथके, गस्तीदल, ट्रॅकिंग यंत्रणा उभारता येतील.
---
निष्कर्ष:
पैनगंगा अभयारण्याला स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्पाचा दर्जा देणे ही केवळ वाघांचे संरक्षण नव्हे, तर संपूर्ण परिसराचा विकास व पर्यावरणीय समतोल राखण्याचे पाऊल ठरेल. त्यामुळे हा निर्णय पर्यावरणपूरक, वैज्ञानिक व स्थानिकहितकारी ठरेल.
📌 पैनगंगा व्याघ्र प्रकल्पावर आधारित FAQ (वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न)
---
❓ पैनगंगा अभयारण्य कुठे आहे?
उत्तर:
पैनगंगा वन्यजीव अभयारण्य हे महाराष्ट्रातील यवतमाळ जिल्ह्यातील उमरखेड तालुक्यात स्थित आहे. हे अभयारण्य विदर्भ आणि मराठवाडा सीमेलगत असून नांदेड जिल्ह्याच्या जवळ आहे.
---
❓ पैनगंगा अभयारण्याची स्थापना कधी झाली?
उत्तर:
या अभयारण्याची स्थापना 1 जानेवारी 1996 रोजी करण्यात आली होती.
---
❓ पैनगंगा अभयारण्याचे नाव कशावरून ठेवले आहे?
उत्तर:
अभयारण्याचे नाव पैनगंगा नदीवरून ठेवण्यात आले आहे. ही नदी या जंगलातून वाहते आणि या परिसराला जैवविविधता आणि पाण्याचा स्रोत पुरवते.
---
❓ पैनगंगा अभयारण्यात कोणते प्राणी आढळतात?
उत्तर:
येथे वाघ, बिबट, कोल्हा, रानडुक्कर, सांबर, चौसिंगा, नीलगाय, साळींदर, घोरपड, साप, तसेच विविध स्थलांतरित पक्षी आणि स्थानिक पक्षी प्रजाती आढळतात.
---
❓ हे अभयारण्य सध्या कोणत्या व्याघ्र प्रकल्पाचा भाग आहे?
उत्तर:
2006 साली पैनगंगा अभयारण्याचा समावेश पेंच व्याघ्र प्रकल्पाच्या बफर झोनमध्ये करण्यात आला होता.
---
❓ पैनगंगा अभयार्याला स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प का घोषित करायचा आहे?
उत्तर:
स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प घोषित केल्यास पैनगंगा परिसरासाठी स्वतंत्र निधी, व्यवस्थापन, आणि पर्यटन प्रोत्साहन मिळेल. तसेच वाघ आणि जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठी अधिक प्रभावी उपाय करता येतील.
---
❓ स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प झाल्यास काय फायदे होतील?
उत्तर:
वाघ व जैवविविधतेचे संरक्षण
पर्यटन व स्थानिक रोजगार वाढ
केंद्र सरकारकडून विशेष निधी
अवैध शिकार व अतिक्रमणावर नियंत्रण
वैज्ञानिक संशोधन व पर्यावरण शिक्षणाला चालना
---
❓ पैनगंगा हे अभयारण्य इतर कोणत्या अभयारण्यांशी जोडलेले आहे का?
उत्तर:
होय, याचा जैविक संपर्क पेंच, ताडोबा आणि नांदेडच्या किनवट-माहूर जंगल क्षेत्राशी आहे. त्यामुळे येथे वाघांच्या स्थलांतराचा नैसर्गिक मार्ग तयार होतो.
---
❓ पैनगंगा व्याघ्र प्रकल्पाबाबत कोणती हालचाल सुरू आहे?
उत्तर:
2024-25 दरम्यान, महाराष्ट्र शासन आणि वनविभागाकडून स्वतंत्र व्याघ्र प्रकल्प म्हणून घोषणेसाठी प्रस्ताव केंद्र सरकारकडे पाठवण्यात आला आहे.
x
0 Comments