झाडाचे वय कसे ठरवतात? तीन वैज्ञानिक व शासकीय पद्धतींचे स्पष्टीकरण

 वृक्षाचे वय कसे निश्चित करावे? | Tree Age Determination in Marathi

वृक्षाचे वय निश्चित करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने तीन प्रमुख पद्धती निर्धारित केल्या आहेत. या पद्धती वैज्ञानिक, दस्तऐवजी आणि साक्षाधारित आहेत.

वाचावे: जलपर्णी - एक सुंदर परंतु घातक वनस्पती 

पद्धत १ – लेखी अभिलेख किंवा साक्षीदारांच्या आधारे. झाडाचे वय ठरविणे

१. लेखी अभिलेख उपलब्ध असल्यास:

जर वृक्ष लागवडीचे वर्ष, नोंदवही, नकाशे किंवा इतर लेखी पुरावे उपलब्ध असतील, तर त्याच आधारे वृक्षाचे वय निश्चित करता येते.

२. लेखी अभिलेख नसल्यास:

जर कोणतेही लेखी दस्तऐवज उपलब्ध नसतील, तर त्या वृक्षाबाबत माहिती असणाऱ्या स्थानिक साक्षीदारांची अभिसाक्ष (स्वorn statement) नोंदवून वृक्षाचे अंदाजित वय निश्चित केले जाते..

पद्धत क्रमांक २ — वाढीचा घटक वापरून वृक्षाचे वय कसे काढायचे?

या पद्धतीत वृक्षाचे वय काढण्यासाठी दोन गोष्टी आवश्यक आहेत:

1️⃣ वृक्षाचा परीघ (Circumference)

2️⃣ त्या प्रजातीचा वाढीचा घटक (Growth Factor)

वृद्धीचा घटक म्हणजे त्या वृक्षप्रजातीने सरासरी दरवर्षी किती वाढ केली, याचे गणिती गुणोत्तर.

---

🧮 वृक्षाचे वय काढण्याची तीन सोपी पावले

१) वृक्षाचा परीघ मोजणे

जमिनीपासून सुमारे ४.५ फूट (१.३७ मीटर) उंचीवर मोजपट्टी (टेप) फिरवून खोडाचा परीघ इंचात मोजला जातो.

उदा.:

वृक्षाचा परीघ = २० इंच

---

२) परीघातून व्यास काढणे

सूत्र वापरून —

व्यास = परीघ ÷ ३.१४

वरील उदाहरणातः

व्यास = २० ÷ ३.१४ = ६.३६ इंच

---

३) वाढीच्या घटकाने व्यासाला गुणणे

वृक्षाचे वय = व्यास × वाढीचा घटक

जर वाढीचा घटक = ३.० असेल (उदा. सागवानसाठी ३.०३ असतो)

तर,

वृक्षाचे वय = ६.३६ × ३ = १९.०८ ≈ १९ वर्षे

म्हणून त्या वृक्षाचे अंदाजित वय १९ वर्षे ठरते.

---

 वाढीचा घटक म्हणजे नक्की काय?

प्रत्येक वृक्षप्रजातीची वाढ वेगळी असते. काही झाडे वर्षाला १ इंच वाढतात, काही ०.५ इंच, तर काही २ इंचही वाढतात.

त्या वाढीचा सरासरी वाढ दर म्हणजे वाढीचा घटक (growth factor).

उदा.:

प्रजाती वाढीचा घटक

सागवान ३.०३

साल ७.४७

सालचा घटक जास्त म्हणजे साल झाडाची वाढ जास्त हळू असते, त्यामुळे व्यास कमी असतानाही वय जास्त येते.

पद्धत क्रमांक ३ – इन्क्रिमेंट बोअररवर आधारित झाडाचे वय काढण्याची पद्धत

वृक्षाचे वय निश्चित करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तांत्रिक पद्धतींपैकी एक म्हणजे इन्क्रिमेंट बोअरर (Increment Borer) वापरण्याची पद्धत. ही पद्धत झाडाच्या खोडातून अतिसूक्ष्म नमुना (core sample) घेऊन झाडातील वाढीची वलये तपासण्यावर आधारित असते. त्यामुळे ही पद्धत इतर पद्धतींच्या तुलनेत अधिक अचूक व वैज्ञानिक मानली जाते.

---

पद्धतीचे स्वरूप

पद्धत क्रमांक ३ मध्ये इन्क्रिमेंट बोअरर या विशेष उपकरणाचा वापर केला जातो. या उपकरणाने खोडाच्या आतून एक बारीक लाकडी नमुना काढला जातो, ज्यातून झाडाच्या वाढीची वार्षिक वलये तपासता येतात. वलयांची संख्या मोजून झाडाचे वय निश्चित केले जाते.

---

शासनाची महत्त्वाची सूचना

ही पद्धत शासनाच्या मते “नवीन पद्धत” असल्यामुळे, ती वापरण्यासाठी आवश्यक तांत्रिक कौशल्य अद्याप सर्वत्र विकसित झालेले नाही. त्यामुळे शासनाने स्पष्ट निर्देश दिले आहेत की—

✔ स्थानिक वृक्ष प्राधिकरणाचे कौशल्य पूर्ण विकसित होईपर्यंत,

✔ ही प्रक्रिया स्थानिक वन अधिकाऱ्यांच्या तज्ञ मार्गदर्शनाखालीच राबवावी.

याचा अर्थ असा की, इन्क्रिमेंट बोअरर वापरून वय निश्चित करणारे काम प्रशिक्षित व अधिकृत व्यक्तीनेच करावे. अनधिकृत व्यक्तींनी ही पद्धत वापरणे योग्य नाही, कारण झाडाला अनावश्यक हानी होण्याची शक्यता असते.

---

पद्धत क्रमांक ३ ही अत्यंत वैज्ञानिक आणि सूक्ष्म निरीक्षणावर आधारित पद्धत आहे. परंतु तिचा अचूक आणि सुरक्षित वापर करण्यासाठी विशेष प्रशिक्षण आवश्यक असल्याने ती तात्पुरती फक्त वन अधिकाऱ्यांच्या देखरेखीखालीच कार्यान्वित करावयाची आहे.

FAQ – वृक्षाचे वय कसे निश्चित करतात?

---

1) झाडाचे वय कसे ठरवतात? झाडाचे वय मोजण्याच्या अधिकृत पद्धती कोणत्या?

महाराष्ट्र शासनाने वृक्षाचे वय निश्चित करण्यासाठी तीन पद्धती मान्य केल्या आहे

(१) लेखी अभिलेख किंवा साक्षीदारांच्या आधारे,

(२) वाढीचा घटक (Growth Factor) वापरून,

(३) इन्क्रिमेंट बोअरर उपकरणाद्वारे कोर सॅम्पल घेऊन.

या पद्धती वैज्ञानिक, दस्तऐवजी आणि साक्षाधारित आहेत.

---

2) वाढीचा घटक म्हणजे काय आणि त्याचा वापर करून झाडाचे वय कसे काढतात?

वाढीचा घटक म्हणजे एखाद्या वृक्षप्रजातीची दरवर्षी होणारी सरासरी वाढ.

या पद्धतीत झाडाचा परीघ (इंचात) मोजून ३.१४ ने भाग देऊन व्यास काढला जातो आणि हा व्यास प्रजातीच्या वाढीच्या घटकाने गुणला जातो.

मिळालेला आकडा म्हणजे वृक्षाचे अंदाजित वय.

---

3) इन्क्रिमेंट बोअरर म्हणजे काय? त्याद्वारे झाडाचे वय कसे मोजतात?

इन्क्रिमेंट बोअरर हे झाडाच्या खोडातून अतिसूक्ष्म नमुना (core sample) काढणारे वैज्ञानिक उपकरण आहे.

या नमुन्यात दिसणाऱ्या वार्षिक वाढीच्या वलयांची संख्या मोजून झाडाचे अचूक वय निश्चित केले जाते.

ही पद्धत इतर सर्व पद्धतींपेक्षा अधिक अचूक मानली जाते.

---

4) इन्क्रिमेंट बोअरर पद्धत सर्वसामान्यांनी वापरू शकते का?

नाही. शासनाने स्पष्ट निर्देश दिले आहेत की ही पद्धत नवीन आणि तांत्रिक असल्याने ती फक्त प्रशिक्षित कर्मचारी किंवा स्थानिक वन अधिकाऱ्यांच्या तज्ञ मार्गदर्शनाखालीच वापरावी.

अप्रशिक्षित व्यक्तींनी वापरल्यास झाडाला हानी होण्याची शक्यता असते.

---

5) लेखी अभिलेख उपलब्ध नसल्यास झाडाचे वय कसे ठरवतात?

जर लागवड नोंद, सरकारी रेकॉर्ड किंवा इतर दस्तऐवज उपलब्ध नसतील, तर स्थानिक साक्षीदारांची अभिसाक्ष ( Statement) घेऊन झाडाचे अंदाजित वय निश्चित केले जाऊ शकते. ही पद्धत शासनमान्य व कायदेशीर आहे.