🐍 शिक्षणासाठी नाग (नाजा नाजा) पकडण्यास केंद्र सरकारची परवानगी

भारत सरकारच्या पर्यावरण, वन व जलवायू परिवर्तन मंत्रालयाने महाराष्ट्र राज्यातील सांगली जिल्ह्यातील शिराळा वनपरिक्षेत्रातून नर नाग (Naja naja) शैक्षणिक हेतूसाठी पकडण्यास अधिकृत परवानगी दिली आहे. ही परवानगी वन्यजीव संरक्षण अधिनियम, 1972 च्या कलम 12 अंतर्गत देण्यात आली आहे.

---

 मुख्य वन्यजीव संरक्षक, महाराष्ट्र यांनी या उपक्रमासाठी केंद्र सरकारकडे परवानगी मागितली होती. त्यावर मंत्रालयाने वन्यजीव संरक्षण अधिनियम 1972 च्या कलम 12 नुसार ही मुभा दिली आहे. या नागांना पकडून ठरावीक काळासाठी प्रदर्शनात ठेवण्यात येणार

---

📌 परवानगीचे ठिकाण व कालावधी

ठिकाण: शिराळा वनपरिक्षेत्र, सांगली वनविभाग, महाराष्ट्र
कालावधी: केवळ 27 जुलै 2025 ते 31 जुलै 2025 दरम्यान

---
🎯 परवानगीचे उद्दिष्ट

या उपक्रमाचा मुख्य उद्देश म्हणजे:

स्थानिक तरुणांमध्ये सर्पसंवर्धनाविषयी जनजागृती निर्माण करणे
परंपरागत ज्ञानाची पिढ्यानपिढ्या हस्तांतरण होणे
सर्पांचे जैवविविधतेतील महत्त्व पटवून देणे

हे कोणत्याही प्रकारच्या मनोरंजन, व्यापार किंवा व्यावसायिक उपयोगासाठी नाही.

---

✅ परवानगीचे अटी व शर्ती

1. सापांची निवड मुख्य वन्यजीव संरक्षक (CWLW) किंवा त्यांच्या अधिकृत प्रतिनिधीमार्फत केली जाईल.
2. साप पकडण्याची व सोडण्याची प्रक्रिया वनविभागाच्या उपस्थितीतच होईल.
3. सर्व साप मूळ अधिवासातच परत सोडले जातील.
4. संपूर्ण प्रक्रिया दस्तऐवजीकरणासह पार पाडली जाईल.
5. कोणत्याही प्रकारचा अपघात, मृत्यू, किंवा प्राणीहिताला धक्का लागू नये याची दक्षता घेतली जाईल.
6. प्रशिक्षित सर्पमित्र, पशुवैद्यकीय अधिकारी व वैद्यकीय सुविधा अनिवार्य असतील.
7. शून्य मृत्यूदर सुनिश्चित करणे आवश्यक आहे.
8. कायद्यातील सर्व तरतुदींचे पालन करणे बंधनकारक आहे.
9. कोणताही अपघात किंवा नियमभंग झाल्यास मंत्रालय परवानगी रद्द करू शकते.

---

📝 अधिकृत परवानगी पत्र

ही परवानगी पर्यावरण मंत्रालयाचे उपमहानिरीक्षक (वन्यजीव) डॉ. सुरभी राय यांच्या स्वाक्षरीनिशी 27.07.2025 रोजी दिली गेली आहे.

---

🌿 शिराळा – सर्पांशी जोडलेली परंपरा

सांगली जिल्ह्यातील शिराळा परिसर 'नागपंचमी' उत्सवासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे शेकडो वर्षांची परंपरागत सर्पपूजा व सर्पसंवर्धनाची समृद्ध परंपरा आहे. त्यामुळे येथील नाग पकडण्याची प्रक्रिया ही धार्मिक, सामाजिक व शैक्षणिकदृष्ट्या महत्त्वाची मानली जाते.

----- ----------- --------- ---------- ------------- ----------- 

"शिराळा – सापांशी नातं सांगणारी परंपरा" या विषयावर आधारित वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ) 

---

❓ वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

🐍 प्रश्न 1: शिराळ्यातील नागपंचमी उत्सव काय आहे?

उत्तर: शिराळा (सांगली) येथे दरवर्षी नागपंचमीला सर्प पकडले जातात, त्यांची पूजा केली जाते आणि नंतर जंगलात सोडले जातात. ही परंपरा श्रद्धा, जैवविविधता आणि परंपरागत ज्ञानावर आधारित आहे.

---

⚖️ प्रश्न 2: साप पकडणे कायदेशीर आहे का?

उत्तर: सामान्यतः साप पकडणे वन्यजीव (संरक्षण) अधिनियम, 1972 नुसार बेकायदेशीर आहे. मात्र शिराळा येथे वन विभागाची पूर्वपरवानगी आणि अटींच्या अधीन राहून साप शैक्षणिक उद्देशाने पकडले जातात.

---

🎓 प्रश्न 3: साप पकडण्यामागे नेमका उद्देश काय असतो?

उत्तर: नागपंचमीच्या निमित्ताने सर्पांविषयी जागरूकता निर्माण करणे, परंपरागत ज्ञान जपणे आणि स्थानीय जैवविविधतेचे महत्त्व समजावणे हा मुख्य उद्देश असतो. यामध्ये मनोरंजन किंवा व्यापार यास परवानगी नसते.

---

🧑‍⚕️ प्रश्न 4: सापांना इजा होते का? त्यांची काळजी घेतली जाते का?

उत्तर: परवानगीच्या अटींनुसार, सापांना कोणतीही इजा होणार नाही, याची वन विभाग, प्रशिक्षित सर्पमित्र, व पशुवैद्यकीय अधिकारी लक्ष देतात. Zero Mortality हे एक महत्त्वाचे निकष आहे.

---

🔁 प्रश्न 5: साप पुन्हा जंगलात सोडले जातात का?

उत्तर: होय. पकडलेले सर्व साप त्यानाच ठिकाणी किंवा जवळच्या नैसर्गिक अधिवासात परत सोडले जातात. ही प्रक्रिया वन विभागाच्या देखरेखीखाली पार पडते.
---

📍 प्रश्न 6: कोणत्या जातीचे साप पकडले जातात?

उत्तर: प्रामुख्याने नर नाग (नाजा नाजा) ही प्रजाती पकडली जाते. ही भारतीय सापांपैकी विषारी परंतु पर्यावरणासाठी अत्यंत महत्त्वाची जात आहे.

---

🕉️ प्रश्न 7: धार्मिक श्रद्धा आणि कायदेशीर अटी यामध्ये समन्वय कसा साधला जातो?

उत्तर: शिराळ्यात धार्मिक परंपरा पाळतानाच कायदेशीर अटींचे पालन केले जाते. शैक्षणिक उद्देश, सर्पांचे संरक्षण आणि वन विभागाची उपस्थिती यामुळे परंपरा आणि कायदा यामध्ये संतुलन राखले जाते.

---

 "शिराळा नागपंचमी व सर्प पकडण्याची परंपरा" संदर्भात संबंधित वन्यजीव (संरक्षण) अधिनियम, 1972 मधील तरतुदींवर आधारित सोप्या भाषेतील मराठी FAQ (वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न) 

---

📜 वन्यजीव (संरक्षण) अधिनियम 1972 संदर्भातील FAQ – सर्प परंपरा व कायदा

----- 

⚖️ प्रश्न 1: वन्यजीव संरक्षण अधिनियम काय आहे?

उत्तर: वन्यजीव (संरक्षण) अधिनियम, 1972 हा भारतातील असा कायदा आहे जो वन्य प्राणी, पक्षी, सर्प यांचे संरक्षण करण्यासाठी लागू करण्यात आला आहे. या अधिनियमात सर्व वन्य प्राण्यांचे शेड्यूल नुसार वर्गीकरण करून त्यांचे संरक्षण निश्चित करण्यात आले आहे.

---

🐍 प्रश्न 2: नाग (Naja naja) या सर्पाचा कायदा अंतर्गत दर्जा काय आहे?

उत्तर: नाजा नाजा (Indian Cobra) हा सर्प Schedule II मध्ये मोडतो. त्यामुळे त्याला पकडणे, ठेवणे, मारणे, व्यापार करणे हे पूर्णतः प्रतिबंधित आहे, जोपर्यंत सरकारी परवानगी नाही

---

📌 प्रश्न 3: शिराळ्यात साप पकडणे कायदेशीर कसे?

उत्तर: सामान्यतः साप पकडणे बेकायदेशीर आहे. पण वन्यजीव अधिनियमाच्या कलम 12 (Proviso a) अंतर्गत, शैक्षणिक/वैज्ञानिक हेतूसाठी सरकारकडून विशेष परवानगी मिळाल्यास सर्प पकडता येतो. शिराळा येथे अशीच परवानगी दरवर्षी दिली जाते.

---

📄 प्रश्न 4: वन्यजीव संरक्षण अधिनियम 1972 चे कलम 12 काय सांगते?

उत्तर: कलम 12 नुसार, केंद्र किंवा राज्य सरकार शोध, शैक्षणिक, वैज्ञानिक किंवा इतर सार्वजनिक हिताच्या हेतूसाठी विशिष्ट वन्य प्राण्यांना पकडण्याची/साठवण्याची परवानगी देऊ शकते.
उदा. 2025 मध्ये केंद्र सरकारने शिराळा येथे 21 नर नाग पकडण्यास अशीच परवानगी दिली.

---

🚫 प्रश्न 5: सापांची मिरवणूक, नाचवणे किंवा सोंग दाखवणे कायदेशीर आहे का?

उत्तर: नाही. वन्यजीव अधिनियमानुसार सापांना मनोरंजनासाठी वापरणे, मिरवणुका काढणे, त्यांना डोक्यावर उभे करणे, वाजवणे हे बेकायदेशीर आहे. फक्त शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक अनुषंगाने नियंत्रित पद्धतीने, आणि वन विभागाच्या उपस्थितीत कार्यक्रम होऊ शकतो.

---

🩺 प्रश्न 6: पकडलेल्या सर्पांचे संरक्षण कसे सुनिश्चित केले जाते?

उत्तर: परवानगी दिल्यावर, सर्पांची सुरक्षितता, आहार, उपचार, पुनर्स्थापन इ. जबाबदाऱ्या वन विभागावर असतात. Zero Mortality हे निकष मानले जातात. प्रशिक्षित सर्पमित्र, पशुवैद्यकीय अधिकारी, आणि वनाधिकारी उपस्थित असतात.

---

🔁 प्रश्न 7: पकडलेले साप परत सोडणे बंधनकारक आहे का?

उत्तर: होय. कायद्याने आणि परवानगीच्या अटींनुसार सर्व सर्प मूळ ठिकाणी (Natural Habitat) परत सोडले जाणे अनिवार्य आहे. त्याच्याशी संबंधित सर्व घडामोडींची नोंद वन विभाग ठेवतो.

---

🧑‍⚖️ प्रश्न 8: वन्यजीव कायद्याचे उल्लंघन केल्यास शिक्षा काय आहे?

उत्तर: वन्यजीव अधिनियमाचे उल्लंघन केल्यास ३ वर्षांपासून ७ वर्षांपर्यंत तुरुंगवास व दंड होऊ शकतो. गंभीर प्रकरणात ही शिक्षा अधिक कडक असते.

---

📚 प्रश्न 9: शिराळा परंपरेला कायद्यात विशेष दर्जा आहे का?

उत्तर: नाही. शिराळा परंपरेला कायद्यात 'विशेष' असा दर्जा नाही. मात्र, स्थानिक संस्कृती, परंपरा आणि शैक्षणिक हेतू लक्षात घेऊन दरवर्षी सरकारकडून नियंत्रित स्वरूपात परवानगी दिली जाते.

---

🐾 प्रश्न 10: सामान्य नागरिकांनी काय काळजी घ्यावी?
उत्तर:

साप पकडू नये, सांभाळू नये, विक्री करू नये.
कोणताही साप दिसल्यास सर्पमित्र किंवा वन विभागाशी संपर्क साधावा.
वन्यजीव कायद्याची जाणीव ठेवून प्राण्यांशी सहअस्तित्व राखावे.

---

शिराळा येथील नागपंचमी ही महाराष्ट्राच्या परंपरागत श्रद्धेचा, सर्पप्रेमाचा आणि पर्यावरणाशी असलेल्या नात्याचा जिवंत पुरावा आहे. यावर्षी केंद्र सरकारने वन्यजीव संरक्षण अधिनियम, 1972 अंतर्गत सर्प पकडण्याची अधिकृत मुभा देऊन या परंपरेला शैक्षणिक महत्त्व प्राप्त करून दिले आहे.
सर्प आणि मानव यांच्यातील समंजस नातं, परंपरेचे जतन आणि पर्यावरण संवर्धन यांचा त्रिसूत्री समतोल शिराळा येथे अनुभवता येतो. ही परंपरा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, निसर्गाशी नाळ जुळवणारा सामाजिक संदेश आहे — भीती नको, समज हवी – आणि सहअस्तित्व हीच खरी संस्कृती!